Το κλειδί είναι κάτω από το Πλατύστομο. Του Κώστα Ευθυμίου

Η αρχαία πόλη και ο λόφος«Αστέρια» (ή, το κλειδί είναι κάτω απ’ το Πλατύστομο)

Ποια είναι όμως η αρχαία πόλη στο λόφο των «Αστεριών», τα ερείπια της οποίας αρχίζουν να  έρχονται ξανά στο φως ;

Πριν επιχειρήσω να απαντήσω στο ερώτημα αυτό,  νομίζω ότι είναι αναγκαίο να κάνω μια μικρή αναφορά στο όνομα του λόφου όπου ήταν χτισμένη.  Θεωρώ ότι η ονομασία του λόφου, είναι προιόν παρετυμολόγησης, δηλαδή προέκυψε ο όρος «τ’ Αστέρια», αντί του ορθού «τα Στέρια», δηλαδή τα Στέρεα οικοδομήματα του λόφου, που εντυπωσίαζαν τους μεταγενέστερους κατοίκους, αλλά και τους δυσκόλευαν στην καλλιέργεια των εκτάσεων του λόφου, καθώς χρειαζόταν επί πλέον μόχθος για να ξεθεμελιωθούν και να πεταχτούν οι ογκόλιθοι που συναντούσαν διαρκώς.

Ας επιστρέψω όμως στο αρχικό ερώτημα περί της ταυτότητας της Αρχαίας πόλης. Η αρχαιολογική έρευνα, τόσο η επιφανειακή, όσο και οι πρώτες τομές δείχνουν ότι επρόκειτο για μια μεγάλης έκτασης πόλη των Ελληνιστικών χρόνων, η οποία κατοικήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν εγκαταλειφθεί για άγνωστους μέχρι στιγμής λόγους. Ευελπιστούμε ότι η συνέχιση των ανασκαφών ίσως μας φέρει μπροστά σε κάποιες επιγραφές, απ’ τις οποίες θα μπορέσουμε με βεβαιότητα να αποφανθούμε για το όνομά της.

Τα μέχρι στιγμής υπάρχοντα στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να την ταυτοποιήσουμε με ασφάλεια. Η πόλη συνεχίζει να κρατά καλά κρυμμένα τα μυστικά της. Φαίνεται σαν να μην μας άφησε ίχνη που να αποκαλύπτουν την ταυτότητά της.

Ή μήπως δεν είναι εντελώς έτσι ; Μήπως υπάρχουν κάποια αμυδρά έστω στοιχεία που θα μας  επιτρέψουν να εικάσουμε, να πιθανολογήσουμε την Αρχαία ονομασία της ;

Ο λόφος των «Αστεριών»(θα χρησιμοποιήσω τον όρο, αν και όπως τόνισα προηγουμένως τον θεωρώ λανθασμένο), βρίσκεται πολύ κοντά στο σημερινό χωριό Πλατύστομο. Για να ακριβολογήσω ο λόφος των Αστεριών, όπως και ο υπερκείμενος λόφος του Αη Λιά, όπου βρίσκονται τα ερείπια της Ακρόπολης, ανήκουν στην κτηματική περιφέρεια της κοινότητας Πλατυστόμου του Δήμου Μακρακώμης.

Το Πλατύστομο είναι ένα μικρό χωριό χτισμένο σε κοιλάδα που διαρρέεται από χειμάρρους- παραποτάμους του Σπερχειού, στις υπώρειες της Όρθρυος. Σήμερα έχει περίπου 250 μόνιμους κατοίκους ενώ παλιότερα και μάλιστα πριν τον εμφύλιο αριθμούσε 600-700 κατοίκους.  Ο τρόπος δόμησης του χωριού, αλλά και κάποιες ισχνές γραπτές αναφορές (όπως εκλογικοί κατάλογοι, ονόματα κατοίκων αγωνιστών του ’21) μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σημερινό χωριό Πλατύστομο είναι σχετικά νέος οικισμός. Φαίνεται να οικοδομήθηκε στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας (γύρω στα 1800-1830). Πυρήνας του ήταν η κατοικία του τελευταίου Οθωμανού αξιωματούχου (Ισμαήλ μπέη σύμφωνα με τη σωζόμενη λαϊκή  προφορική παράδοση), στον Παλιόπυργο. Γύρω του χτίστηκαν τα πρώτα σπίτια υποστατικά των Ελλήνων κολλήγων. Μετά την απελευθέρωση το χωριό επεκτάθηκε κυρίως προς Β.Δ. με την εγκατάσταση κάποιων κατοίκων του ορεινού οικισμού της Λαβανίτσας το οποίο σταδιακά εγκαταλείφθηκε, αλλά και αγωνιστών του απελευθερωτικού αγώνα των οποίων οι πατρίδες έμειναν αλύτρωτες. Το Πλατύστομο σ’ αυτήν τη 1^η φάση είχε ως κέντρο του τον Παλιόπυργο, που έπαιζε ρόλο πλατείας στην οποία δέσποζε σε κεντρική θέση το κοινόχρηστο πηγάδι. Στα Β.Δ. αυτού του κέντρου τοποθετήθηκε το νεκροταφείο του χωριού, στη θέση όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Στην 1^η αυτή φάση ο χώρος του νεκροταφείου βρισκόταν έξω απ’ το χώρο του οικισμού. Περίπου στο μέσο της απόστασης αυτών των τοποθεσιών χτίστηκε η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (γύρω στα 1860;), που αποτέλεσε στη συνέχεια το νέο κέντρο του χωριού, που είχε εν τω μεταξύ διευρυνθεί.

Δημιουργεί εντύπωση η επιλογή του ονόματος του χωριού, καθώς το τοπωνύμιο Πλατύστομο είναι πολύ σπάνιο στην Ελλάδα, (υπάρχει το χωριό Πλατύστομα (τα) στην ορεινή Λευκάδα), παρ’ όλο που η θέση του στο κέντρο περίπου μιας μικρής κοιλάδας δεν έχει κάποια αντίστοιχη σπάνια γεωγραφική ιδιαιτερότητα. Ακόμα η γεωγραφική θέση του χωριού δεν δικαιολογεί αναφορά σε στόμα ή στόμιο και μάλιστα πλατύ (το οποίο από μόνο του αποτελεί αντίφαση). Αξίζει εδώ να σημειωθεί, ότι το σχεδόν συνώνυμο χωριό της Λευκάδας είναι ο πιο ορεινός οικισμός του νησιού (δηλαδή έχει εντελώς διαφορετικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά απ’ το Πλατύστομο).

Μπορούμε λοιπόν βάσιμα να συμπεράνουμε ότι το τοπωνύμιο Πλατύστομο δεν έχει Γεωγραφική προέλευση. Η επιλογή αυτού του σπάνιου ονόματος, δείχνει ότι για τους πρώτους κατοίκους του αυτό ήταν κοινός τόπος, ότι αυτό ήταν το όνομα της ευρύτερης του οικισμού περιοχής, από προγενέστερους χρόνους.

Τι όμως ονομαζόταν Πλατύστομο (ή κάτι παρεμφερές) σε προγενέστερους χρόνους και η ανάμνησή του αιωρούνταν σαν βαριά σκιά που ήταν αδύνατον να αγνοηθεί παρά το πέρασμα των αιώνων ;

Μήπως τελικά το όνομα Πλατύστομο έχει σχέση με την αρχαία πόλη που ξανάρχεται στο φως απ’ την ανασκαφική έρευνα, στο λόφο των Αστεριών; Μήπως η κάποτε ακμαία και πολυάνθρωπη πόλη που ήταν χτισμένη εκεί, άφησε κάποια αμυδρά στοιχεία για την ταυτότητά της ; Μήπως τελικά το κλειδί βρίσκεται κάτω απ’ το Πλατύστομο, δηλαδή στην ετυμολόγηση του τοπωνυμίου ;

Στον αείμνηστο Π. Μακρυγιάννη-Ματαπά ανήκει η τιμή ότι αυτός πρώτος, αναζητώντας την πιθανή θέση της Ομηρικής Φθίας, υπέδειξε ως τέτοια την περιοχή του Πλατυστόμου και για την τεκμηρίωση της άποψής του, μεταξύ πολλών άλλων, επιχείρησε την ετυμολόγηση του τοπωνυμίου του χωριού.

Aφού απέρριψε την τρέχουσα άποψη για Πλατύ στόμιο, ή Πλατύ στόμα, ως προϊόν παρετυμολόγησης των μεταγενέστερων κατοίκων της περιοχής, που αγνοούσαν την αρχική προέλευση του ονόματος, κατέληξε στην ετυμολογία «Πηλείδους δόμος», ή και «Πηλέος δόμος».

Ίσως το 1^ο συνθετικό και στις δύο εκδοχές, χωρίς να μπορεί να απορριφθεί εντελώς, να είναι μια αρκετά εκβιαστική λύση.  Αντίθετα όμως θεωρώ ότι το 2^ο συνθετικό, δηλαδή η λέξη δόμος (τόμος) αποτελεί μια πολύ λογική εκδοχή. Να τονίσω εδώ το γεγονός ότι οι κάτοικοι του χωριού αποκαλούνται Πλατυστομάτες, ή και Πλαστομάτες, ποτέ όμως Πλατυστομίτες.

Θα επιχειρήσω λοιπόν στη συνέχεια μια άλλη προσέγγιση του 1^ου συνθετικού του ονόματος του Πλατυστόμου.

Στα χρόνια της ακμής των Αινιάνων υπήρχε στην κοιλάδα του Σπερχειού μια πόλη που ονομαζόταν Λάτυια.

« Λατυιέων α πόλις

Σώσανδρον  Τολμαίου ευεργέταν τοις θεοίς

Τον μέγα  εμ βουλαίς τε και ήθεσι και φρενός αλκή,

Σώσανδρον, κλεινόν έκγονον Αινιέων,

Τολμαίου κλυτόν υία, Λάτυια φιλόπλου

Χάλκεον αντ’ αρεταίς είσατο τάδε θεοίς.»

Επιγραφή  σε λίθινο βάθρο αγάλματος στην Υπάτη.

   Η Λάτυια λοιπόν ήταν μια πόλη που ανήκε στο κοινό των Αινιάνων. Αφιερώνει χάλκινο άγαλμα στο Σώσανδρο, το γιό του Τολμαίου απ’ την Υπάτη, για τις ευεργεσίες που της παρείχε, μάλλον κατά τη διάρκεια της θητείας του ως Αινιάρχη. Η πόλη αυτή δεν έχει εντοπιστεί. Κατά τον Ι. Γ. Βορτσέλα πρέπει να αναζητηθεί στην άνω κοιλάδα του Σπερχειού.

Η άποψή μου είναι ότι το 1^ο συνθετικό του ονόματος του Πλατυστόμου είναι πιθανόν να συνδέεται με αυτήν την Αινιανική πόλη. Θεωρώ δηλαδή ότι είναι πιθανόν απ’ τον τύπο Λατύιης δόμος, να οδηγηθήκαμε στους τύπους Λατύσδομος – Λατύστομος-Λατύστομο και τέλος από παρετυμολόγηση των μεταγενέστερων φτάσαμε στον τελικό τύπο Πλατύστομο.

Θα εκθέσω και μια παρεμφερή εκδοχή. Κατά τον Π. Μακρυγιάννη, το χωριό Πλατύστομο αναφερόταν παλιότερα και ως Πλατυστόμη, πράγμα που δεν είναι διασταυρωμένο. Αν όμως ίσχυε, θα μπορούσε να προέρχεται απ’ το Λατύιης δόμοι, οπότε Λατυσδόμοι – Λατυστόμοι και από μεταγενέστερη παρετυμολόγηση, τελικά Πλατυστόμη.

Όμως επειδή στην άνω κοιλάδα του Σπερχειού θα έπρεπε ίσως να αναζητηθεί και η αρχαία πόλη Λαπίθη, ή Λαπίθειον, που επίσης στα Ελληνιστικά χρόνια ανήκε στο κοινό των Αινιάνων («Λυκίδας Ξένωνος Λαπιθήιος» επιγραφή  στην Υπάτη), θεωρώ ότι θα είχε ενδιαφέρον να μην αποκλειστεί και μια ακόμη παρεμφερής ετυμολογική εκδοχή :Λαπίθης –δόμος, οπότε Λαπιτήστομος -  Λαπτήστομος, και τελικά με μετάθεση του συμφώνου π για λόγους ευφωνίας, παράχθηκε ο τύπος, Πλατύστομος και Πλατύστομο. Αντίστοιχα ισχύουν για την εκδοχή  : Λαπίθης δόμοι, που οδηγεί στον τελικό τύπο Πλατυστόμη.

Πλατύστομο   18/01/2013
Κώστας Ευθυμίου
Καθηγητής Φυσικής και μέλος του Πολ. Συλλόγου Πλατυστόμου «ο Πηλέας»